Het boeddhisme verdient meer dan zoete-koek-journalistiek

Verslaggever Olaf Tempelman van De Volkskrant (‘Meditatie is de nieuwe zondagsmis’, 11 februari 2015) zet Zen.nl in het zonnetje. Alweer. Waarom eigenlijk, wat is het nieuws? Dat oprichter-eigenaar Rients Ritskes mediteren vergelijkt met tandenpoetsen en sport schreef Tempelman immers al eerder (‘Hoor je het ruisen van de beek?’, De Volkskrant, 23 januari 2013). Zijn bron Hans Wanningen heeft een hoge pet op van Ritskes en meent dat zen niet voor watjes is. Maar dat lazen we toen ook al. Nogal wiedes: Wanningen werkte bij Zen.nl als schrijver, redacteur, persvoorlichter, leraar en coach. Tempelmans portret van Walter Jacobs komt ook niet uit de lucht vallen. Zen.nl Vught is een handelsnaam van Walter Jacobs Communicatieadvies. Zijn doelstelling, in één adem: ‘het geven van communicatieadvies, schrijf- en redactiewerk en interim ondersteuning; het verzorgen van cursussen en coaching zenmeditatie.’ En niet alleen uit liefdadigheid.

Zen.nl grossiert in dit soort advertorials. Het recept is altijd eender: een snuifje Japanse folklore, een toefje wetenschap, een handvol oriëntalisme, een paar boertige uitspraken van Ritskes en een bak vol ongefundeerde aanspraken. De schijn van objectiviteit, free publicity, het werkt: Zen.nl geeft Tempelmans stuk nu al integraal weer op de site. ‘In De Volkskrant van 11 februari jl. een mooi paginagroot artikel over mediteren bij Zen.nl.’ Ook Dagblad Trouw en verschillende tijdschriften tuinden erin, want reli-ondernemer Ritskes is echt van alle markten thuis. In Volzin: Magazine voor religie en samenleving (mei 2014) ontraadselt hij tussen neus en lippen door het verschijnsel van de ontkerkelijking eventjes. De kerken lopen leeg, zegt hij, ‘omdat de mensen denken: iets dat gratis is, kan niet goed zijn.’ Dat zal hem niet gebeuren. Ritskes’ lessen over de ‘bubbels’ in onze geest zijn peperduur en Zen.nl zet miljoenen om.

Maar weten deze redacties ook dat de Japanse zenmeester Sokun Tsushimoto en andere boeddhisten Ritskes van titelfraude betichten? Volgens Sokun noemt hij zichzelf ten onrechte zenmeester of roshi. Ritskes onderwijst volgens hen geen zen, maar een zelfbedachte leer. Fopzen met fopeffect van een fopzenmeester in een foptempel dus. Dat verwijt is pijnlijk. Ritskes zelf noemde Sokun tot voor kort namelijk zijn leraar en hecht sterk aan ’traditioneel’ Japans uiterlijk vertoon. De kritiek zorgde voor veel ophef in boeddhistisch Nederland. Behalve Ritskes eigen beweringen, wat weten Tempelman, Jacobs en Wanningen nu werkelijk van zen? Wat maken zij de lezer nu eigenlijk wijs? Is Ritskes niet gewoon de Emile Ratelband van het Nederlands boeddhisme? Wat houdt zijn ‘zen’ meer in dan amusement of tijdverdrijf?

Volgens recent onderzoek telt Nederland zo’n 50.000 volwassen boeddhisten. Het boeddhisme is dus een economie waarin miljoenen omgaan. Boeddhisten verwerven maatschappelijk aanzien, invloed en macht—en misbruiken deze soms. Ze behartigen financiële, commerciële en institutionele belangen. Bovendien, boeddhisten zijn ook maar mensen. Hun drijfveren zijn daarom dezelfde: ijdelheid, hebzucht, lust, afgunst, onmatigheid, woede en gemakzucht. Ook zij spinnen het nieuws, als je ze de kans geeft. Wie boeddhisten steevast het voordeel van de twijfel gunt moet niet gek opkijken wanneer daarvan gebruik wordt gemaakt.

Duizenden Nederlanders zitten in oosters ogende, naar wierrook ruikende decors op kussens terwijl de kerkbanken leeg blijven. Dat weten we nu wel. Mediteren is een kwestie van volhouden. Ook  bekend. Laten De Volkskrant en andere media daarom voortaan boeddhistische tegels lichten, door tempelfaçades heen kijken en verlichte autoriteiten tarten. Financiële redacties kunnen bijvoorbeeld onderzoek instellen naar de ‘franchise formule’ volgens welke Zen.nl werkt, en de financiële voorwaarden waaraan leraren met een eigen vestiging moeten voldoen. Dan kunnen zij meteen de tariefstructuur doorlichten en de verplichte afname van Ritskes’ boeken door cursisten. Waarom staat Ritskes bij alle vestigingen als leraar vermeld? Komt hij er ook werkelijk, of deelt hij alleen mee in de winst? Follow the money! Vergelijk het verdienmodel van Zen.nl met dat van andere reli-ondernemers: L. Ron Hubbards Scientology, bijvoorbeeld. En toets de pseudo-wetenschappelijke aanspraken van Zen.nl eens aan het oordeel van onafhankelijke wetenschappers.

Vraag die wetenschappers meteen naar de coterie die aan de Radboud Universiteit Nijmegen rondom Rients Ritskes en zijn vrouw Merel Ritskes-Hoitenga is ontstaan. Ritskes-Hoitenga zelf, bijvoorbeeld, is hoogleraar proefdierkunde en afdelingshoofd van het Centraal Proefdierlaboratorium van UMC St. Radboud. Zij prijst—net als andere Zen.nl-medici—bij Nederlandse artsen de deugd van meditatie aan. Ritskes-Hoitenga doelt natuurlijk vooral op meditatie à la Ritskes—proof by association–en heeft daarbij als zenleraar en echtgenote financieel belang. Maar dát wordt nergens duidelijk. Haar profiel bij Radboud UMC vermeldt weliswaar nevenactiviteiten bij Wetenschap en Spiritualiteit in de Praktijk, maar níet dat deze plaatsvinden vanuit het bij de familie Ritskes thuis gevestigde filiaal Zen.nl Malden. Ja, Ritskes-Hoitenga ís dierenarts. Nee, het spreekt niet vanzelf dat zij dus verstand heeft van wetenschappelijk onderzoek naar meditatie bij mensen. ‘Zen.nl: voor meditatie met effect’, luidt de slogan van de onderneming van haar man. De vraag is: welk effect van wat op wie, precies?

Het vanuit Zen.nl met veel fanfare gelanceerde Netwerk Arts en Meditatie is evenmin onafhankelijk. In feite komt het neer op een behendige vorm van klantenbinding. Zen.nl richt zich de laatste tijd met name op huisartsen. Niets nieuws onder de zon: net als farmaceuten wil het ‘in de pen van de dokter’ komen. Zoals huisartsen sommige patiënten aanraden lid te worden van een sport- of zangvereniging, moeten zij andere voortaan het mediteren aanbevelen, is de bedoeling. Of zélf mediteren, liefst bij Zen.nl.

Martine Schrage (huisarts) en Sietze Graafsma (gepensioneerd internist) mochten bij Spijkers met Koppen op Radio 2 (22 februari 2014) het netwerk bijna tien minuten pitchen. De nietsvermoedende luisteraar kreeg echter niet te horen dat beide artsen leraar zijn bij Graafsma’s onderneming Zen.nl Tilburg. Ze noemden de ‘bubbels’, maar meden woorden als ‘Rients Ritskes’ en ‘Zen.nl’. Zo wekken Schrage en Graafsma via de publieke omroep de schijn van objectiviteit die het Netwerk Arts en Meditatie de schijn van onafhankelijkheid moet bezorgen. In Medisch Contact doet Schrage hetzelfde: haar columns over meditatie maken nergens duidelijk dat haar gezag als arts feitelijk de commerciële belangen van Ritskes’ Zen.nl dient.

Eerder schreef ik in De Volkskrant (‘Kritiseer het boeddhisme’, 3 juni 2009) dat kritische journalistiek boeddhisten geen zorg maar een zegen zal zijn. Nu draai ik het om: waarom nemen zoveel journalisten boeddhisten niet serieus genoeg om kritisch te zijn? De vraag stellen is haar beantwoorden: zolang hun aandacht oppervlakkig blijft treffen journalisten in het boeddhisme alleen trivialiteiten aan. Die zijn niet serieus te nemen. Hun publiek—boeddhist of niet—is de grote verliezer. Zoals hierboven duidelijk wordt valt over Zen.nl veel meer te weten dan wat Ritskes cum suis erover kwijt willen. Daarom, journalisten: aan de slag! Het boeddhisme verdient meer dan zoete-koek-journalistiek. En het Nederlands publiek ook.